Η Δικτατορία της 4ης Αυγούστου και η Γερμανική Κατοχή

Η πολιτική κρίση και οι έντονοι κοινωνικοί αγώνες της δεκαετίας του 1930 κορυφώνονται τον Μάιο του 1936 με την αιματηρή εργατική εξέγερση της Θεσσαλονίκης. Εν όψει της επικείμενης Γενικής Απεργίας της 5ης Αυγούστου 1936, ο Ιωάννης Μεταξάς διέλυσε πραξικοπηματικά, στις 4 Αυγούστου, τη Βουλή και ανέστειλε τη λειτουργία του Συντάγματος.

Ακολούθησε κύμα συλλήψεων και άγριας καταστολής. Ο αριθμός των εκτοπισμένων και των φυλακισμένων έφθασε σε πρωτόγνωρα μεγέθη. Τα νησιά Ανάφη, Ικαρία, Γαύδος, Αντικύθηρα, Μήλος, Κίμωλος, Φολέγανδρος, Ίος, Σίκινος, Θήρα, Αμοργός, Νάξος, Πάρος, Σίφνος, Σκύρος, Αλόννησος και 'Aγιος Ευστράτιος δέχθηκαν εκατοντάδες εκτοπισμένους.

Πρωτομαγιάτικη εργατική συγκέντρωση στη Θεσσαλονίκη τη δεκαετία του 1930.
Αρχείο Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκης

Δήλωση μετανοίας

Το καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά εξέδωσε σειρά νομοθετημάτων για την αποτελεσματικότερη καταδίωξη των "εχθρών του καθεστώτος". Στους νόμους αυτούς εντοπίζονται μέτρα που σημάδεψαν την κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας έως τη Μεταπολίτευση, όπως οι "δηλώσεις μετανοίας", οι προβλέψεις για έκδοση "πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων" και η θεσμοθέτηση κανόνων λειτουργίας των στρατοπέδων συγκέντρωσης πολιτικών κρατουμένων. Διαμορφώθηκε έτσι ένα ασφυκτικό πλέγμα από διατάξεις που ουσιαστικά τιμωρούσαν ιδέες και πεποιθήσεις. Για την επιβολή ποινής δεν ήταν απαραίτητο πάντα να υπάρχουν τεκμηριωμένες αποδείξεις για ανατρεπτικές πράξεις.

Σε αντίθεση με τους ποινικούς κρατουμένους, ο μόνος τρόπος για την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων ήταν η υπογραφή "δηλώσεων μετανοίας". Για να τις αποσπάσουν, οι Αρχές Ασφαλείας ασκούσαν αφόρητες ψυχολογικές πιέσεις και σωματικά βασανιστήρια.

Ομάδες Συμβίωσης Πολιτικών Εξόριστων (ΟΣΠΕ)

Στους τόπους εξορίας και στις φυλακές οι εκτοπισμένοι φρόντιζαν να οργανώνουν την ομαδική ζωή τους. Για να αντιμετωπίσουν την πείνα, τις αρρώστιες, την αποθάρρυνση και τις απαγορεύσεις που επιβάλλονταν κατά την κρίση του τοπικού Διοικητή της Χωροφυλακής, οργάνωναν τις "Ομάδες Συμβίωσης Πολιτικών Εξορίστων".

Η αλληλεγγύη ήταν ο συνεκτικός κρίκος των ΟΣΠΕ που απέβλεπαν στη στοιχειώδη κάλυψη των βασικών αναγκών. Οι ΟΣΠΕ οργάνωναν επίσης πολιτιστικές εκδηλώσεις και μαθήματα.

Μέλη της ΟΣΠΕ Ανάφης μαζεύουν και μεταφέρουν φρύγανα για προσάναμμα στα μαγειρεία. Η εργασία ήταν ιδιαίτερα επίπονη. Διακρίνονται τα πανιά που προφύλασσαν τον λαιμό και το κεφάλι από τα αγκάθια των ξερών φυτών.
Πηγή: Margaret E. Kenna, Η κοινωνική οργάνωση της εξορίας, Αθήνα, 2004

Ομάδα μελών της ΟΣΠΕ Ανάφης πλένουν σε σκάφη ρούχα ή τρόφιμα.
Πηγή: Margaret E. Kenna, Η κοινωνική οργάνωση της εξορίας, Αθήνα, 2004

Μέλη της ΟΣΠΕ Ανάφης έτοιμα να ξεφορτώσουν τα εφόδια και να υποδεχθούν τους νέους εξόριστους που έφθαναν με το καράβι μια φορά την εβδομάδα, εφόσον το επέτρεπε ο καιρός.
Πηγή: Margaret E. Kenna, Η κοινωνική οργάνωση της εξορίας, Αθήνα, 2004

Τα γραφεία της ΟΣΠΕ στον οικισμό της Ανάφης. Εξόριστοι στο λεγόμενο "σπίτι του Περγαμίλη", που το χρησιμοποιούσαν ως αναγνωστήριο, χώρο συνεδριάσεων, πολιτιστικών γεγονότων κλπ.
Πηγή: Margaret E. Kenna, Η κοινωνική οργάνωση της εξορίας, Αθήνα, 2004

Η "λέσχη των εξορίστων" στην Ανάφη. Στον χώρο αυτό οι εξόριστοι μελετούσαν, έπαιζαν σκάκι ή τάβλι και οργάνωναν τα κοινά γεύματα και τις εκδηλώσεις της ΟΣΠΕ.
Πηγή: Margaret E. Kenna, Η κοινωνική οργάνωση της εξορίας, Αθήνα, 2004

Το "Καλλιτεχνικό Τμήμα" της ΟΣΠΕ Ανάφης. Οι εξόριστοι οργάνωναν τακτικά πολιτιστικές εκδηλώσεις, σπανίως όμως η Χωροφυλακή έδινε άδεια στους ντόπιους να συμμετάσχουν σ' αυτές.
Πηγή: Margaret E. Kenna, Η κοινωνική οργάνωση της εξορίας, Αθήνα, 2004

Ξυλόγλυπτο έργο, φιλοτεχνημένο από τον Ευσέβιο Μηλά, εκτοπισμένο κατά τον Μεσοπόλεμο στον 'Αη-Στράτη. Τα αρχικά "ΚΔ" σημαίνουν Κομμουνιστική Διεθνής.
Δωρεά Βύρωνα Μανικάκη

Απρίλιος 1941 "Το τελευταίο έγκλημα της 4ης Αυγούστου"

Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση 1940-1945, τ. Β', Αθήνα, σ. 147

Παρά το γεγονός ότι οι φυλακισμένοι και οι εκτοπισμένοι για πολιτικούς λόγους ζητούσαν με κάθε τρόπο να πολεμήσουν στο Αλβανικό Μέτωπο και αργότερα να αντιμετωπίσουν τη ναζιστική εισβολή, οι Αρχές Ασφαλείας όχι μόνον δεν τους επέτρεψαν να υπερασπίσουν την πατρίδα, αλλά τους παρέδωσαν ως ομήρους στις δυνάμεις Κατοχής.

Ανάφη, 25 Μαρτίου 1941. Ο πρώτος εορτασμός της επετείου της Ελληνικής Επανάστασης μετά τις ηρωικές μάχες στην Αλβανία. Συμμετέχουν όλοι οι Αναφιώτες σε εκδήλωση που οργάνωσε η ΟΣΠΕ, στην οποία κύριος ομιλητής ήταν ένας εκτοπισμένος.
Πηγή: Margaret E. Kenna, Η κοινωνική οργάνωση της εξορίας, Αθήνα, 2004

Ανάφη, άνοιξη του 1942. Μετά τον χειμώνα της πείνας, ο Ιταλός Διοικητής των Κυκλάδων επισκέφθηκε την Ανάφη. Στον κεντρικό δρόμο του οικισμού οι εκτοπισμένοι μαζί με τους νησιώτες παρουσίασαν σε ράντζα τρεις άρρωστους και εξαντλημένους από την πείνα συντρόφους τους, διαμαρτυρόμενοι για τις στερήσεις. Η Ηλέκτρα Αποστόλου (εξόριστη επίσης στην Ανάφη από το 1938, μαζί με τηn -σε νηπιακή ηλικία κόρη της- Αγνή) μετέφρασε στα ιταλικά το διάβημα των εκτοπισμένων. Ο Ιταλός Διοικητής συμφώνησε να μεταφερθούν σε νοσοκομείο οι πιο βαριά ασθενείς, αλλά πολλοί δεν άντεξαν την επιπλέον ταλαιπωρία του θαλάσσιου ταξιδιού και πέθαναν κατά τη μεταφορά. Τον χειμώνα του 1941-1942 υπολογίζεται ότι μόνον στην Ανάφη πέθαναν από την πείνα και τις κακουχίες 20 εκτοπισμένοι.
Πηγή: Margaret E. Kenna, Η κοινωνική οργάνωση της εξορίας, Αθήνα, 2004

Τα θύματα της πείνας τον χειμώνα του 1941-1942 στον 'Αη-Στράτη

Το "τελευταίο έγκλημα της 4ης Αυγούστου" είχε τραγικές συνέπειες για τους εκτοπισμένους στον 'Αη-Στράτη. Πριν την άφιξη της Γερμανικής Φρουράς, τον Μάιο του 1941, οι εκτοπισμένοι ζήτησαν να ελευθερωθούν για να αγωνισθούν κατά του κατακτητή. Τρεις όμως από τους διαμαρτυρόμενους εκτοπισμένους βρήκαν τον θάνατο από τις σφαίρες των ανδρών της Χωροφυλακής. Μετά την παράδοση του νησιού οι χωροφύλακες περιόρισαν τους εκτοπισμένους στο Αναρρωτήριο. Τον χειμώνα του 1941-1942 πέθαναν εκεί από την πείνα τριάντα τρεις εκτοπισμένοι. Όσοι επέζησαν, απελευθερώθηκαν τον Ιούλιο του 1943 με ένα καΐκι του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Ναυτικού (ΕΛΑΝ), τμήματος του ΕΛΑΣ.

Αγαθόπουλος Αλέκος, φυματικός από τον Πειραιά
Αλεξιάδης Χαράλαμπος, τσαγκάρης από την Κοκκινιά
Γιασημάκης Κώστας, εργάτης από την Καβάλα
Γιουβέκας Βασίλης, εργάτης από τη Μυτιλήνη
Γρίβας Αναστάσης, σερβιτόρος από την Πελοπόννησο
Γριντάκης Μανόλης, τσαγκάρης από την Κρήτη
Δημητρίου Βασίλης, φοιτητής από τη Δωρίδα
Δοξάκης Χρήστος, εργάτης από την Καβάλα
Ζωνός Ηρακλής, επαγγελματίας από το Ρέθυμνο
Θεοδωρίδης Θόδωρος, οικοδόμος από την Αθήνα
Καλή Σιντό, Εβραίος ορειχαλκουργός από τη Θεσσαλονίκη
Καμπελή Μηνάς, Εβραίος εργάτης από τα Τρίκαλα
Καντήλας Γιάννης, νεαρός εργάτης από την Καβάλα
Κεραμάρης Δημήτρης, νεαρός εργάτης από την Αλεξανδρούπολη
Κιουρτσής Γιάννης, εργάτης από την Αν. Μακεδονία
Κουταλακίδης Στάθης, σπουδαστής από τον Λαγκαδά
Λευκαδίτης Κώστας, ράφτης από τη Λαμία
Μήτσης Κώστας, εργάτης από την Ήπειρο
Μολίδης Κώστας, εργάτης από τη Θεσσαλονίκη
Μπαράκης Χαράλαμπος, εργάτης από την Αλεξανδρούπολη
Νικολαΐδης Βαγγέλης, φυματικός καπνεργάτης
Οικονόμου Αντώνης, οδηγός από τη Θεσσαλονίκη
Πανταζής Γιώργος, εργάτης από τη Λαμία
Ραφτόπουλος Γιάννης, σπουδαστής από την Πάργα
Σαρακατσιάνος ή Φέζος Δημήτρης, αγρότης από τη Θεσσαλία
Σπανδώνης Θανάσης, καπνεργάτης από τη Νιγρίτα
Σταματιάδης Γιώργης, ράφτης από την Αθήνα
Σταυριανόπουλος Παναγιώτης, εργάτης
Τραϊανός Τάσος, κουρέας από την Έδεσσα
Τσώνος Σεραφείμ, εργάτης από την Καρδίτσα
Χαβάνης Χρήστος, εργάτης γης από την Πρέβεζα
Χατζίδης Α., αγρότης από τη Μακεδονία

1946, η τελετή ανακομιδής των λειψάνων των 33 εκτοπισμένων που βρήκαν τον θάνατο από την πείνα, έγκλειστοι στο Αναρρωτήριο του 'Αη-Στράτη. Τιμές αποδίδονται μπροστά στο οστεοφυλάκιο που κτίσθηκε στον περίβολο του ναού του Αγίου Μηνά.
Αρχείο Βασίλη και Βύρωνα Μανικάκη

Ο λόφος του Αγίου Μηνά με το μνημείο για τους 33 εκτοπισμένους που πέθαναν τον χειμώνα του 1941-1942. Ακουαρέλα και χημικό μολύβι του Γ. Φαρσακίδη, 1948-49.