Εμφύλιος Πόλεμος: μια τραγωδία για όλους τους Έλληνες

Χάρτης της Ελλάδας με σημειωμένα τα κυριότερα στρατόπεδα (Ικαρία, Αη-Στράτης και Αντικύθηρα για άντρες, Χίος και Τρίκερι για γυναίκες) που λειτούργησαν πριν τη μαζική μεταφορά όλων των κρατουμένων στη Μακρόνησο και τη Γυάρο, καθώς και τις κυριότερες φυλακές (5 τουλάχιστον κτήρια στην Αθήνα και τον Πειραιά, το Γεντί Κουλέ στη Θεσσαλονίκη, Κέρκυρα, Αργοστόλι ως το σεισμό, Αλικαρνασσός Ηρακλείου, Ιτζεδίν Χανίων, Λάρισα, Πάτρα, Τρίπολη κλπ.).

1944: Απελευθέρωση και νέες πολιτικές συγκρούσεις

Τον Οκτώβριο του 1944 η Ελλάδα απελευθερώθηκε από τη Γερμανική Κατοχή. 'Aμεση ήταν η ανάγκη πολιτικής, διοικητικής και οικονομικής ανασυγκρότησης, γεγονός που προκάλεσε αντιπαράθεση απόψεων και σύγκρουση πολιτικών δυνάμεων. Διχαστικές επιλογές και στάσεις οδήγησαν στις αιματηρές συγκρούσεις των Δεκεμβριανών στην Αθήνα (3 Δεκεμβρίου 1944 έως αρχές Ιανουαρίου 1945). Ακολούθησε η συμφωνία της Βάρκιζας που υπογράφηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1945. Παρά τα προβλεπόμενα περί αμνηστίας, αφοπλισμού, συγκρότησης του Στρατού και των σωμάτων Ασφαλείας, η συμφωνία της Βάρκιζας δεν πέτυχε τον στόχο της ειρήνευσης.

Το μέτρο της προληπτικής διοικητικής εκτόπισης άρχισε και πάλι να εφαρμόζεται από το καλοκαίρι του 1945. Ο αριθμός των εκτοπισμένων αυξήθηκε ραγδαία από τις αρχές του 1946.

Λεωνίδας Κύρκος, Δεκέμβρης του '44: "Μήτσο, οι Εγγλέζοι θα χτυπήσουν", στο Στέλιος Κούλογλου, Μαρτυρίες για τον Εμφύλιο και την Αριστερά, Εστία, 2007, σ. 135

Στη διάρκεια των οργανωμένων μαχών του Εμφυλίου Πολέμου (1947-1949), ο αριθμός των πολιτικών εξόριστων αυξήθηκε με ρυθμούς γεωμετρικής προόδου. Με τη λήξη του Εμφυλίου, τον Αύγουστο του 1949, περίπου 15.000 άτομα, άνδρες και γυναίκες, βρίσκονταν σε τόπους εξορίας.

Ο αριθμός των εκτοπισμένων και των φυλακισμένων δεν είναι δυνατόν να υπολογισθεί με ακρίβεια για πολλούς λόγους. Κατ' αρχάς πολλοί από τους φυλακισμένους και στη συνέχεια εκτοπισμένους βρίσκονταν στη δικαιοδοσία των δικαστικών αρχών ή του Στρατού, ενώ άλλοι, οι περισσότεροι, είχαν εκτοπισθεί προληπτικά με απόφαση των Επιτροπών Δημοσίας Ασφαλείας. Τα αρχεία που περιέχουν τις σχετικές αποφάσεις δεν είναι ακόμη πλήρως προσβάσιμα ή έχουν απολεσθεί. Ένας επιπλέον λόγος είναι και το γεγονός ότι ποτέ δεν αποδόθηκε επισήμως στους εκτοπισμένους η ιδιότητα του πολιτικού κρατούμενου.

Ηλικιωμένες γυναίκες, "προληπτικώς εκτοπισμένες" στον 'Αη-Στράτη. Πρόκειται για συγγενείς πολιτών, για τους οποίους υπήρχαν αποδείξεις ή υπόνοιες συμμετοχής στις δραστηριότητες του ΚΚΕ ή του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Οι προληπτικές εκτοπίσεις είχαν στόχο να εμποδίσουν τον ανεφοδιασμό του Δημοκρατικού Στρατού και να αναγκάσουν τους μαχητές του να παραδοθούν και να υπογράψουν "δήλωση". Πολλές ηλικιωμένες γυναίκες παρακολουθούσαν τους κύκλους αυτομόρφωσης που λειτουργούσαν στις φυλακές και στα στρατόπεδα. Έτσι κατάφεραν να μάθουν γραφή και ανάγνωση για να αλληλογραφούν από τους χώρους κράτησης με τις οικογένειές τους.
Αρχείο Βασίλη και Βύρωνα Μανικάκη

Ενθύμιον Ικαρίας, 7 Οκτωβρίου 1947. Εκτοπισμένοι πολίτες στον 'Aγιο Κήρυκο Ικαρίας. Διακρίνονται από αριστερά οι Τριφύλλης, Καλοκαιρινός, Αυγερόπουλος και Σπύρος Γαρέζος.
Αρχείο Μαρίας Γαρέζου

Δελτάριο του εκτοπισμένου Αθανασίου Μεγάλου από την Ικαρία, 1950

Δωρεά οικογένειας Αθ. Μεγάλου

Η φωνή του Εξόριστου - 'Αη-Στράτης, 1947, Εφημερίδα Τοίχου

Ο δεσμώτης του Πελάγου,, Αντικύθηρα, 1946. Εφημερίδα Τοίχου
Οι εφημερίδες τοίχου γράφονταν στο χέρι από μέλη του Γραφείου των Ομάδων Συμβίωσης Πολιτικών Εξόριστων (ΟΣΠΕ). Έδιναν πληροφορίες και ειδήσεις από τον έξω κόσμο και πρόβαλλαν γεγονότα που ενδιέφεραν τους εκτοπισμένους. Ιδιαίτερο βάρος είχαν τα νέα και τα σχόλια για την εσωτερική ζωή τής ομάδας κάθε νησιού. Χαρακτηριστικό είναι το μικρό μονόστηλο που συνήθως είχε τον τίτλο "Τσιμπίδα" (εδώ "η Σάτιρά μας") και σατίριζε, καλοπροαίρετα, μέλη της ΟΣΠΕ. Οι εφημερίδες έχουν γραφτεί πριν από την ψήφιση του Ν.509/1947, που κατέστησε παράνομη τη λειτουργία των ΟΣΠΕ, όπως και άλλων οργανώσεων.
Πηγή: Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)

Φυλακές

Οι φυλακές γέμισαν ασφυκτικά με πολίτες που είχαν συλληφθεί με βάση τις διατάξεις του Γ' Ψηφίσματος της 18ης Ιουνίου 1946 και είχαν παραπεμφθεί σε δίκη στα Έκτακτα Στρατοδικεία (25 είχαν ιδρυθεί σε όλη την επικράτεια). Οι χιλιάδες πολίτες που παραπέμφθηκαν στα στρατοδικεία αντιμετώπιζαν την ποινή του θανάτου ή της ισόβιας κάθειρξης. Υπολογίζεται ότι 37.000 πολίτες δικάσθηκαν από τα Έκτακτα Στρατοδικεία. Περίπου 7.500 καταδικάσθηκαν σε θάνατο και οι μισοί περίπου εκτελέσθηκαν.

Λεύτερος Δεσμώτης, 6ο τεύχος, 1947. Παράνομη "Μηνιάτικη Επιθεώρηση" που εξέδιδαν κρατούμενοι των Φυλακών Αβέρωφ.
Πηγή: Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)

Γκερνίκα
Ο Λεωνίδας Κύρκος και ο Μανόλης Γλέζος, μαζί με μια ομάδα περίπου 20 ατόμων, προσπάθησαν τον Μάρτιο του 1948 να φύγουν από την Αθήνα και να "ανέβουν στο Βουνό" για να λάβουν μέρος στις μάχες του Δημοκρατικού Στρατού. Η ομάδα συνελήφθη και πέρασε από Στρατοδικείο. Αρκετοί από αυτούς καταδικάσθηκαν σε θάνατο. Το έργο το φιλοτέχνησε ο Λ. Κύρκος την περίοδο που βρισκόταν σε απομόνωση στις Φυλακές Αβέρωφ, στο κελί του μελλοθάνατου. Έργο με χάλκινο σύρμα σε μαύρο φόντο.
Δωρεά Λεωνίδα Κύρκου

Στρατόπεδα πειθαρχημένης διαβίωσης

Οι εκτοπισμένοι μεταφέρθηκαν στην αρχή σε διάφορα νησιά που είχαν χρησιμοποιηθεί ως τόποι εξορίας κατά τον Μεσοπόλεμο, καθώς και στη Λήμνο, τη Θάσο, τη Σαμοθράκη κ.α. Σταδιακά, από το 1947 και μετά, συγκεντρώθηκαν κυρίως στον 'Αη-Στράτη και στην Ικαρία, ενώ οι γυναίκες, που αρχικά ήταν εκτοπισμένες στα ίδια νησιά με τους άνδρες, μεταφέρθηκαν τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο και από εκεί, έναν χρόνο αργότερα, στο νησί Τρίκερι στον Παγασητικό κόλπο.

Την εποχή που ο Εμφύλιος διήνυε την πιο σκληρή φάση του, η Κυβέρνηση ψήφισε τον Αναγκαστικό Νόμο 511/1947 που προέβλεπε τη μετατροπή των τόπων εκτόπισης σε στρατόπεδα "πειθαρχημένης διαβίωσης". Οι αρμοδιότητες της Χωροφυλακής διευρύνθηκαν για να καλύψουν καθετί σχετικό με τη διαβίωση των κρατουμένων στο στρατόπεδο. Οι απειλές και τα κρούσματα αυθαιρεσίας αυξήθηκαν. Λίγο νωρίτερα, ο Α.Ν. 509/1947 είχε θέσει εκτός νόμου το ΚΚΕ "και τας παραφυάδας αυτού". 'Ετσι, πολλές οργανώσεις θεωρήθηκαν παράνομες, μεταξύ αυτών και οι Ομάδες Συμβίωσης Πολιτικών Εξορίστων (ΟΣΠΕ).

Γυάρος

Την περίοδο 1947-1952 πέρασαν από τη Γυάρο, έναν από τους χειρότερους τόπους εξορίας, συνολικά 14.500 πολίτες καταδικασμένοι από Έκτακτα Στρατοδικεία. Οι κρατούμενοι αυτοί άρχισαν να κτίζουν με καταναγκαστική εργασία τα κτήρια των φυλακών.

Μακρόνησος

Όπλα θέλουμε.
Με αυτό το σύνθημα υποδέχονταν οι «ανανήψαντες» φαντάροι τους επισήμους κατά τις επισκέψεις τους στη Μακρόνησο. Η "αναμόρφωση" ολοκληρωνόταν με την παραλαβή του όπλου που σηματοδοτούσε τη συμβολική επανένταξη στον εθνικό κορμό. Στη συνέχεια, υπηρετούσαν σε μάχιμα τμήματα του Στρατού.
Σχέδιο για χαρακτικό από το Γ. Φαρσακίδη.

Σταδιακά, και επιλεκτικά στην αρχή, οι εκτοπισμένοι μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα της Μακρονήσου, όπου επικρατούσαν τελείως διαφορετικές συνθήκες απ' ό,τι στους υπόλοιπους τόπους εξορίας. Από την άνοιξη του 1947 εγκαταστάθηκαν εκεί τρία τάγματα στρατιωτών, οι οποίοι θεωρούνταν "ύποπτοι" λόγω φρονημάτων. Το καλοκαίρι του 1947 οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί που υπηρετούσαν τη θητεία τους σε συνθήκες "αναμόρφωσης" πλησίαζαν τις 10.000.

Ο αριθμός των στρατιωτών αυξομειωνόταν, αλλά άρχισαν να εκτοπίζουν στο νησί και πολίτες, με πρώτους τους περίπου 2.000 "προληπτικώς συλληφθέντας" από τις επιχειρήσεις του Στρατού στην Πελοπόννησο. Τον Νοέμβριο του 1948 δημιουργήθηκε γι' αυτούς το "Δ' Τάγμα". Η μεταφορά των εκτοπισμένων από τους διάφορους τόπους εξορίας στη Μακρόνησο συνεχίστηκε σ' όλη τη διάρκεια του 1949. Το καλοκαίρι του 1949 το "Δ' Τάγμα" αριθμούσε περίπου 10.000 πολίτες.

Μακελειό στη Χαράδρα.
Οι αλφαμίτες του 9ου Λόχου, με Διοικητή τον Δημήτριο Ιωαννίδη, οδηγούσαν τους κρατουμένους προς τη Χαράδρα, μια τοποθεσία στο εσωτερικό της Μακρονήσου. Λίγο πριν φτάσουν εκεί, ξεχώριζαν τους μισούς. Στην αρχή βασάνιζαν την πρώτη ομάδα κρατουμένων, ενώ οι υπόλοιποι περίμεναν τη σειρά τους. Η μέθοδος αυτή λειτουργούσε ως ψυχολογική πίεση για να καμφθεί το ηθικό των ανδρών.
Χαρακτικό του Γ. Φαρσακίδη από σχέδιο του 1949.

Φάλαγγα στην κορυφή.
Σχέδιο με σινική μελάνη του Γ. Φαρσακίδη, 1949.

Το καψόνι της ορθοστασίας.
Οι βασανιστές συνήθιζαν να βγάζουν τις νύχτες έξω τους στρατιώτες ή τους εκτοπισμένους, να τους φορτώνουν με βάρη και να τους υποχρεώνουν σε άσκοπη πεζοπορία.
Σχέδιο του Γ. Φαρσακίδη, 1950

Μεριάστε να διαβώ...,.
Πολλοί δεν άντεξαν τα διαρκή σωματικά και ψυχολογικά βασανιστήρια, τα καψόνια και γενικότερα τις διάφορες μεθόδους "αναμόρφωσης". Κάποιοι εκδήλωναν παραληρηματικές κρίσεις και σπασμούς ή ξυπνούσαν ουρλιάζοντας τις νύχτες. Όσους παρουσίαζαν βαρύτερα συμπτώματα τους έβαζαν σε συγκεκριμένες σκηνές που τις ονόμαζαν "τρελάδικα". Ο εικονιζόμενος κρατούμενος, στις νυχτερινές κρίσεις του, έτρεχε έξω από το "τρελάδικο", φωνάζοντας "μεριάστε να διαβώ", και ριχνόταν στα σύρματα ή στα μυτερά βράχια. Αν δεν τον προλάβαιναν εγκαίρως, έπεφτε στη θάλασσα. Κάποιοι, εκτός από τις κρίσεις, πέρασαν και μεγάλα διαστήματα πλήρους αλαλίας, όπως οι Αντώνης Μπριλλάκης, Γιάννης Χοτζέας κ.ά. Οι περισσότεροι συνήλθαν, κάποιοι όμως δεν κατάφεραν ποτέ να ξεπεράσουν τα τραύματα του βασανισμού.
Σκίτσο με μολύβι του Γ. Φαρσακίδη, 1950.

Έγγραφα της εκτόπισης του Φ. Ανωγειανάκη στη Μακρόνησο.

Σκίτσο που έφτιαξε ο Κατράκης με το πρόσωπο του Φ. Ανωγειανάκη
Δωρεά "Μουσείου Ελληνικών Λαϊκών Οργάνων 'Φοίβος Ανωγειανάκης' -Κέντρο Εθνομουσικολογίας"

Δελτάρια από τη Μακρόνησο των Μάνου Κατράκη, Δημήτρη Φωτιάδη και Γιάννη Ρίτσου. Στο δελτάριο του Γιάννη Ρίτσου της 6ης Απριλίου 1950 αναγράφονται τεσσερις στίχοι:

• Φουντώνει την καρδιά μου η άνοιξη
• στίχοι πρασινίζουν τα όνειρά μας
• ντύνουν με καινούργια φύλλα τη ζωή
• και σας σκέπτουμαι και σας φιλώ σα να τραγουδώ

Αρχείο Ιορδάνη Χριστοδούλου

Γυναίκες εξόριστες στη Μακρόνησο
Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας

Kατάργηση της Μακρονήσου

Η Κυβέρνηση προσπαθούσε να παρουσιάζει τη Μακρόνησο ως τόπο "αναμόρφωσης" των διαφωνούντων. Εντούτοις, οι καταγγελίες στον ελληνικό Τύπο για τα βασανιστήρια και τις συνθήκες διαβίωσης πέρασαν στα διεθνή μέσα ενημέρωσης. Επιπλέον, η επιτυχία της "αναμόρφωσης" διαψεύσθηκε από τα γεγονότα. Στις εκλογές του 1950 η πλειοψηφία των εκτοπισμένων στήριξε τη "Δημοκρατική Παράταξη" που υποστηριζόταν από την Αριστερά και την κεντρώα ΕΠΕΚ του Νικ. Πλαστήρα, σε ποσοστό πολύ μεγαλύτερο απ' ό,τι στο γενικό εκλογικό σώμα.

Η νέα μετριοπαθής Κυβέρνηση του Νικολάου Πλαστήρα, εκπροσωπώντας τις δυνάμεις που ήθελαν μια ελεγχόμενη επιστροφή στην πολιτική ομαλότητα μετά την οριστική ήττα του Δημοκρατικού Στρατού, αποφάσισε τον Μάιο του 1950 την κατάργηση των στρατοπέδων για πολίτες στη Μακρόνησο.

Το καλοκαίρι του 1950 μεταφέρθηκαν 2.815 εκτοπισμένοι άνδρες στον 'Αη-Στράτη και 532 γυναίκες στο Τρίκερι. Η περίοδος της βαρβαρότητας και των μαζικών εκτοπίσεων στη Μακρόνησο είχε παρέλθει.

Τρίκερι

Οι 500 περίπου γυναίκες που έφυγαν από τη Μακρόνησο το 1950 μεταφέρθηκαν στο νησί Τρίκερι του Παγασητικού, όπου προσπάθησαν να οργανώσουν από την αρχή τη διαβίωσή τους σε ένα άγονο και απομονωμένο μέρος.

Η λειψυδρία και τα ανύπαρκτα μέτρα υγιεινής προκαλούσαν επιδημίες δυσεντερίας και τύφου, βαρύτατες δερματικές ασθένειες και φυματίωση. Οι δυσκολίες ήταν σχεδόν ανυπέρβλητες για τις εκτοπισμένες μητέρες που είχαν μαζί τους τα βρέφη ή τα μεγαλύτερα παιδιά τους. Τα παιδιά δεν τα προσμετρούσαν στον πληθυσμό του στρατοπέδου και, επομένως, δεν έδιναν γι' αυτά το μικρό έστω κρατικό επίδομα. Μέχρι να αναλάβουν οι ίδιες οι εκτοπισμένες τη διαχείριση των οικονομικών για την τροφή τους, δεν προβλέπονταν επιπλέον μερίδες τροφής για τα παιδιά. Το πρόβλημα ήταν ιδιαίτερα οξύ το 1949, όταν οι προληπτικές εκτοπίσεις του Εμφυλίου Πολέμου είχαν φθάσει στο αποκορύφωμά τους. Υπήρχαν τότε στο Τρίκερι πάνω από 230 παιδιά. Το πρόβλημα συνεχίστηκε και κατά την περίοδο 1950-1953 τόσο στο Τρίκερι όσο και στις γυναικείες φυλακές.

Από το Τρίκερι πέρασαν περίπου 5.000 εκτοπισμένες γυναίκες.

Στο Τρίκερι η Μαίρη Βεάκη (κόρη του Αιμίλιου Βεάκη) κρατάει στην αγκαλιά της τη Μυρτώ Λουντέμη (κόρη του Μενέλαου Λουντέμη) και τον "μπουλούκο", ένα νεαρό αγόρι που όλες οι εξόριστες θυμούνται με αυτό το όνομα.
Αρχείο Σόνιας Τζωρτζάκη

Γυναίκες εξόριστες στο Τρίκερι.
Αρχείο Σόνιας Τζωρτζάκη

Γυναίκες εξόριστες στο Τρίκερι παραλαμβάνουν δέματα με προμήθειες.
Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)